Woede is een vorm van betrokkenheid (column DS, 200617)

Woede is een vorm van betrokkenheid

Enkele maanden geleden besloot essayist Pankaj Mishra een interview over zijn boek Tijd van woede met de volgende zin: ‘Pas als politici durven te spreken over vragen als “wat maakt ons een mens?”, zullen ze in staat zijn onze woede te temperen’ (DS 11 maart) .

Misschien had Theresa May dat boek beter ter hand genomen. Want woedend zijn ze, de mensen die de brand in de Grenfell Tower in hartje Londen hebben overleefd. Samen met veel anderen. Maar niet alleen in Londen zijn mensen woest. Dat zijn ook een groot aantal kiezers die op Donald Trump hebben gestemd of op Geert Wilders. Allemaal schreeuwen ze hun ongemak uit. Vraag mensen hoe ze denken over politici en de onvrede staat centraal. En zelf zijn Trump en Wilders, maar ook andere demagogische leiders zoals Marine Le Pen, de hele tijd woest.

De vraag naar de oorzaak van die alomtegenwoordigheid van onvrede of wrok, is makkelijk gesteld. Er een antwoord op geven is aartsmoeilijk. Mishra zelf wijst naar het mondiale kapitalisme dat volgens hem de belofte van een beter leven niet heeft waargemaakt. Overal ter wereld laven mensen zich aan een kapitalistische levensstijl die hen geluk en voorspoed belooft. Slechts weinigen bereiken dat ook. En zij die het bereiken, weten nooit zeker hoelang ze het kunnen vasthouden. Daarom is de angst groter dan het vertrouwen en klinkt de roep om bescherming steeds luider.

Wie woest is, verlangt naar beterschap en laat blijken dat de droom op een beter leven niet dood is

Want zo werkt mondiaal kapitalisme natuurlijk: tegenover de overdaad aan materiële goederen staat een aanhoudende druk tot verandering en flexibiliteit, een groeiende inkomensongelijkheid en het harde besef dat wat vandaag is, morgen niet meer kan zijn. Wie kan nog zeggen dat hij over werkzekerheid beschikt? Zelfs een winstgevend bedrijf kan er morgen de brui aan geven. In zo’n economische context is het logisch dat de emoties hoog oplopen en velen niet nog meer van hetzelfde willen.

Het onvermogen van klassieke partijen om dingen echt ten gronde te veranderen, is groot: voor welke partij je ook kiest, de beurzen blijven regeren. Dat was bij de kandidatuur van Hillary Clinton zeer duidelijk: wie op haar stemde, opteerde voor meer van hetzelfde. Terwijl nu vooral die figuren populair zijn die verandering beloven en tegen het systeem ageren. Ook dat heeft meegespeeld in de overwinning van Trump. Die verandering focust paradoxaal genoeg vooral op vasthouden van wat is, of op de terugkeer naar wat we denken dat ooit was: make America great again in de VS, La France et les français van Le Pen, Henk en Ingrid in Nederland.

Veel landen hebben ondertussen debatten achter de rug over hun identiteit of wat mensen bijeenhoudt. Dat is positief. Tegelijk is het type politici dat vandaag aan de macht is – Trump, Erdogan, Poetin, Orban – toch vooral bezig met zichzelf en het vergroten van het eigen machtsimperium. Kortom, met het kapitaliseren van hun winst. De kans is bijgevolg reëel dat ook hun beloftes van een stabiel en herbergzaam bestaan zullen uitlopen op een enorme teleurstelling. Vroeg of laat dringt het tot hun kiezers door dat de belofte van bescherming of een vaste identiteit niet veel meer was dan een voorwendsel om aan de macht te komen. En zo zijn we terug naar af. Of het wordt erger, want woede kan ook omslaan in razernij. Kijk naar de sadistische verschrikkingen van IS.

Met woede valt nochtans zoveel meer te doen. Het is, behalve een uiting van wanhoop, ook een vorm van betrokkenheid. Wie niet langer kwaad is, legt zich bij de feiten neer. Wie woest is, verlangt naar beterschap en laat blijken dat de droom op een beter leven nog niet dood is, maar dat de grens bereikt is. Dat is al met al hoopgevend: dat velen nog bereid zijn de limiet van hun kunnen aan te geven. Maar dan moet er wel iets mee gebeuren, of woede en wrok zullen zich blijven ophopen.

Volgens Mishra zit er maar één ding op: ingaan op een van de meest fundamentele vragen die we onszelf kunnen voorleggen, wat maakt ons een mens? Wat houdt ons bezig, boven op het materiële? Daar in volle ernst mee aan de slag te gaan, is de enige structurele uitweg uit die emotionele cocktail.

Theresa May kan dus maar beter goed luisteren naar het volk dat op straat komt. De betoging van vorige vrijdag was relatief kalm, maar dat zal niet blijven duren (DS 16 juni) . Het is trouwens pas van 2011 geleden dat er zware rellen waren in Londen, Manchester, Birmingham en andere steden in Engeland. Boris Johnson, Mays minister van Buitenlandse Zaken en toen nog burgemeester van Londen, zei toen lompweg dat het geen tijd was voor sociologische nonsens en dat de scumbags van de straat moesten worden geveegd. Misschien toch maar dat boek van Mishra lezen en er wat doordachte ‘nonsens’ bijhalen?