Column in De Standaard van dinsdag 5 oktober 2016

Zijn de barbaren terug?

Vorige week gebruikte Samantha Power, de Amerikaanse ambassadeur bij de VN, ongebruikelijk harde woorden na de bombardementen in Aleppo: ‘Wat Rusland ondersteunt is barbarij, en is niet gericht tegen terrorisme’. En ook Boris Johnson, sinds kort buitenlandminister van het Verenigd Koninkrijk, liet zich niet onbetuigd en sprak over ‘absoluut barbaarse’ daden.

Barbaars. De Grieken uit Athene gebruikten het woordje ‘barbaros’ om de niet-Grieken, de vreemdelingen aan te duiden, een woord dat ze uitvonden vanuit een klanknabootsing (onomatopee). ‘Bar bar’ klonk als een vloek in het Grieks, gebrabbel zeg maar. Anders dan de xenoi – tijdelijke bezoekers – en demetoiken – de migranten – werden de barbaren beschouwd als inferieure wezens in vergelijking met de Atheners zelf.

Barbaars klinkt als niet-beschaafd of onderontwikkeld, denk maar aan cultuurbarbaar. Bovenal gebruiken we de term om hen aan te duiden die daden stellen die we niet met menselijkheid associëren: onschuldigen brutaal vermoorden, eeuwenoude kunstwerken vernietigen, een stad bombarderen en daarbij een uitgeputte bevolking treffen. De afgelopen jaren hebben we vooral IS-aanhangers barbaren genoemd, maar wat Assad uitvoert sinds het uitbreken van de opstanden in 2011, moet hiervoor niet onderdoen.

We zijn beschaafd, we doen nooit zomaar onze zin

Barbarij is geen terugval in de middeleeuwen, zoals vaak wordt geschreven wanneer we het over IS hebben. Barbaarse daden komen alleen tot stand in een beschaafde wereld die beter gewend is. Barbarij is een keuze van moderne individuen die in volle vrijheid beslissen om zich aan het ergste over te geven. Ook IS-strijders die hun daden ophangen aan een heilig boek zijn daarvan het product. Alsof ze ons willen tonen hoe goed ze wel begrepen hebben wat het betekent om vrij te zijn, zoals het echte westerlingen betaamt. Ten slotte doen deze mensen, meer dan wie ook, gewoon waar ze zin in hebben met een perverse ideologie als dekmantel: onthoofdingen, verkrachtingen, mensen levend verbranden. Niets en vooral geen God houdt hen tegen.

Deze daden zijn niet terug te brengen tot afkomst, cultuur of identiteit – er bestaan in de moderne wereld geen barbaren zoals de Atheners dachten – maar tot een context waarin alle morele en politieke spelregels zijn weggeslagen. Maar evenzeer is beschaving geen dun laagje vernis, zoals zo vaak gedachteloos gesteld wordt. Beschaving zouden we kunnen omschrijven als het zelfverklaarde voorrecht om anderen barbaars te noemen. Beschaving is geen vaststaand gegeven. Daarom is in zekere zin iedereen in staat om die tijdelijk achter zich te laten, tot barbaarse daden over te gaan en deze vlotjes te combineren met liefdevolle handelingen naar anderen toe. Hitler was naar verluidt ook vriendelijk tegen kinderen en zo.

Een basiskenmerk van beschaving – wat Freud omschreef als het ‘onbehagen in de cultuur’ – is dat we nooit zomaar onze zin doen. Beschaving heeft te maken met de internalisering van een bepaald normensysteem, zowel op individueel als op collectief niveau, waardoor we vaak dingen doen tegen onze zin vanuit het besef dat we het alleen op die manier met elkaar uithouden. Dat normbesef – ons geweten – remt ons af en als dat niet lukt, is er nog altijd de rechtsstaat om ons eraan te herinneren. Barbaarse daden ontstaan als beide mechanismen falen en we in een moreel niemandsland terechtkomen. Wanneer de rechtsstaat faalt, lijkt het hek helemaal van de dam.

Voor zover het een vruchtbaar onderscheid is, kunnen we het verschil tussen barbaars en beschaafd maar handhaven indien de beschaafden van hun voorrecht gebruikmaken om barbaarse daden te bestrijden. En daar wringt het. Wat we in Syrië meemaken is barbarij als gevolg van politieke keuzes. Bij Hoessein (Irak) en Kadhafi (Libië) had op een bepaald ogenblik niemand er nog belang bij ze aan de macht te houden. En dus werd er ingegrepen. Assad blijft aan de macht terwijl de gruwel die hij pleegt even wreed is. Dat is bijzonder cynisch en we moeten ons de vraag stellen wat nu het meest barbaars is: de daden stellen of er als beschaafden naar kijken en niet ingrijpen?

Zolang Assad het gevoel heeft te mogen verder doen, zal de ellende blijven bestaan. En kan hij dus overgaan tot daden die alle verbeelding tarten. Misschien is de term ‘bestiaal’ nog meer geschikt om te beschrijven wat er momenteel in Aleppo gebeurt. Zoals de Duitse filosoof Peter Trawny schrijft in een van zijn boeken: ‘So schweinisch wie ein Mensch zu sein vermag, kann das kein Schwein’ (geen varken kan zo het zwijn uithangen als de mens). Omdat we ons bestiaal kunnen gedragen, onderscheiden we ons van de dieren. Bestiale daden zijn (helaas) een inherent menselijke aangelegenheid toegestaan door een beschaafde wereld die niet weet welke richting ze wil inslaan.